Teoria pięciu elementów, znana również jako teoria pięciu przemian, jest kluczowym pojęciem w tradycyjnej medycynie chińskiej. Oprócz koncepcji yin-yang, teoria pięciu elementów jest wykorzystywana do wyjaśniania różnych zjawisk fizjologicznych i patologicznych w ciele człowieka.
Pięć elementów to ogień, drzewo, ziemia, metal i woda. Chińczycy wierzyli, że wszystko, co powstało na Ziemi, składa się z tych pięciu elementów i że one rządzą różnymi zjawiskami i rzeczami. Każde zjawisko lub rzecz jest podzielona na pięć kategorii, w tym części ciała człowieka.
W kontekście medycyny chińskiej, narządy wewnętrzne człowieka są podzielone na dwie grupy, po pięć narządów w każdej. Pierwsza grupa to narządy pełne: serce, wątroba, śledziona, płuca i nerki. Druga grupa to narządy puste: jelito cienkie, pęcherzyk żółciowy, żołądek, jelito grube i pęcherz moczowy.
Teoria pięciu elementów uwzględnia również tkanki, płyny i otwory w ciele człowieka. Tkanki to ścięgna, arterie, mięśnie, skóra i kości. Płyny to łzy, pot, ślina, flegma i plwocina. Otwory to oczy, uszy, nos, usta i „dolne otwory”.
Chińczycy nie mieli pojęcia „narządów zmysłu”, tak jak w Europie. Zamiast tego, wydzielali z ciała człowieka „dziewięć otworów”, z których siedem to narządy zmysłu: oczy (2x), uszy (2x), nozdrza, usta i język (w TCM traktowany jako zwierciadło narządów pełnych i pustych), oraz dwa „otwory dolne” (odbyt i moczowody z nasieniowodami u mężczyzn i z pochwą u kobiet).
Teoria pięciu elementów jest ściśle powiązana z teorią przeciwstawnych pierwiastków yin i yang. Elementy ognia i drzewa są uznawane za elementy o właściwościach yang, podczas gdy elementy metalu i wody są uznawane za elementy yin. Element ziemi pozostaje neutralny, umieszczony między yin i yang.
Pięć elementów może działać jako żywioły w dwóch przeciwnych kierunkach: tworzenia i odradzania się lub zniszczenia, wzajemnego wzmacniania się lub osłabiania. Cykl tworzenia lub odradzania interpretowany jest następująco: z wody rodzi się drzewo, z drzewa rodzi się ogień, z ognia – ziemia (chodzi tu o powstający w wyniku spalania popiół, którym użyźniana była ziemia), z ziemi wydobywa się metal, metal zamienia się w ciecz (tu interpretacja jest nieco dowolna, gdyż roztopiony metal utożsamiony został z wodą).
W tradycyjnej medycynie chińskiej, liczba pięć jest uznawana za liczbę doskonałą i symboliczną. Dlatego też starano się gromadzić różne zjawiska i rzeczy występujące w przyrodzie w grupy po pięć. Pięciu elementom odpowiadało zatem po pięć narządów pełnych i pustych w ciele człowieka, ale także pięć znanych wówczas Chińczykom planet, pięć barw, pięć smaków, pięć dźwięków muzycznych, pięć cech charakteru lub emocji itp.
Na potrzeby teorii pięciu elementów, czyli pięciu przemian wuxing, Chińczycy wprowadzili piątą porę roku, którą jest „późne lato” lub „długie lato”, oraz piątą część świata (do przyjętych przez nas czterech stron świata, czyli kierunków geograficznych), którą jest środek. Stąd Chiny, uważane przez Chińczyków za centrum świata, uzyskały nazwę Państwa Środka.
W tradycyjnej farmacji chińskiej ważną rolę odgrywają przypisywane poszczególnym lekom własności „klimatyczne” i smakowe, przeważnie także w liczbie pięciu. Mając podany „klimat” i smak leku, chiński lekarz, w dawnych czasach sam przygotowujący zapisane przez siebie leki, wiedział, do leczenia jakich chorób mogły być stosowane.
Teoria pięciu elementów zaistniała w Chinach w bardzo odległej przeszłości. Kanon medycyny Żółtego Cesarza jest dowodem na to, że już w okresie jego powstania (IV-III w. p.n.e.) w medycynie stosowano ją powszechnie. Od tego czasu teoretyczne podstawy tradycyjnej medycyny chińskiej nie ulegały większym zmianom.
Współcześnie, niektórzy chińscy lekarze uważają, że odradzanie lub niszczenie, wzmacnianie lub osłabianie są w pewnym sensie zgodne z teorią metabolizmu (przemiany materii) w medycynie zachodniej. Prof. Xie Zhufang, współczesny znawca problematyki wzajemnych relacji między medycyną chińską i zachodnią, w następujący sposób podsumował znaczenie teorii pięciu elementów w tradycyjnej medycynie chińskiej:
„Jednym słowem, teoria pięciu elementów może być traktowana jako ogólna zasada korelacji i koordynacji między poszczególnymi częściami ciała człowieka i ich funkcjami, jakkolwiek szczegółowa interpretacja tych zasad być może nie jest zbyt precyzyjna.”
